Mađarska je imala dugu i pažnje vrijednu kinematografsku tradiciju. Izgleda da su Mađari prije svih, pa i prije Francuza, prihvatili film kao umjetnost. Od samog početka oni su isticali književne i intelektualne vidove filma, a najveći broj njihovih filmova rađen je po klasičnim mađarskim romanima i dramama. Stoga, za razliku od pisaca i glumaca na Zapadu, pisci i glumci mađarskog pozorišta nisu se ustezali da rade na filmu. Avangardni pisac Šandor Korda, koji će kasnije raditi u Velikoj Britaniji kao producent i reditelj Aleksander Korda, osnovao je 1912. Pesti mozi („Peštanski film”), prvi mađarski filmski list, kome se do 1920. pridružilo još šesnaest sličnih publikacija. Tokom druge decenije 20. vijeka filozofi Jene Terek i Cecil Bognar položili su osnove za razvoj ozbiljne tradicije njegovanja filmske teorije. Jedan od rodonačelnika filma je preuzeo Bela Balaž (1884-1949), čije je djelo „Der Film. Werden und Wesen einer neuen Kunst” (Film. Svojstva i rast nove umjetnosti) postalo veoma uticajno. Kao i u Francuskoj, film je privukao avangardne umjetnike - između 1923. i 1928. godine slikar Laslo Moholj-Nađ (1885-1946), na primjer, izveo je brojne eksperimente ispitujući sposobnost filma da mijenja svjetlo i prostor. Mađarska je takođe imala prvu nacionalizovanu filmsku industriju na svijetu. Socijalistička revolucija Bele Kuna iz marta 1919. godine proglasila je Mađarsku „Crvenom republikom sovjeta”, a aprila iste godine nacionalizovala je kinematografiju - četiri mjeseca prije no što će Lenjin nacionalizovati sovjetsku filmsku industriju. Ova avantura trajala je samo do desničarske kontrarevolucije admirala Mikloša Hortija, koji se proglasio regentom, avgusta iste godine. Međutim, u toku tog kratkog perioda proizveden je trideset jedan film. Prvi značajni mađarski reditelj bio je Mihalj Kertes (1888-1962), koji je učio filmski zanat u Nordisk studijima u Danskoj i režirao brojne filmove u Njemačkoj tokom dvadesetih godina prošlog vijeka. Nakon toga on se nastanio u Sjedinjenim Državama, gdje je radio za kompaniju Warner Bross, pod imenom Majkl Kertiz.

Druge značajne ličnosti bili su Pal Feješ (1898-1963) i Endre Tot (1913-2002), poznat i pod imenom Andre de Tot, koji su takođe emigrirali u Ameriku, s tim što se Feješ vratio 1931. u Mađarsku da snimi film „Proljećni pljusak” (1932), koji je postigao ogroman međunarodni uspjeh.

Hortijev režim je 1920. godine vratio filmsku proizvodnju privatnom sektoru, te se tokom dvadesetih i tridesetih godina mađarska filmska industrija komercijalizovala po ugledu na Ameriku. Najveći broj filmova iz tog razdoblja proizveden je kao na pokretnoj traci po holivudskom uzoru.

Poslije prelaska na zvučni film, 1930. godine, veliku popularnost stekli su muzički filmovi, kao „Rokoczi indulo” (1933) Ištvana Sekelja, ili „Meseauto” (1934) Bele Gala. Ozbiljni sadržaji mogli su se naći u filmovima Feješa, austrijskog reditelja Georga Heleringa Hortobagy (1935), ogoljenom realističkom prikazu savremenog života na selu, snimljenom u prirodnim dekorima puste - velike mađarske ravnice. Po izbijanju Drugog svjetskog rata Hortijeva vlada, koja je sklopila savez s Njemcima, preuzela je preko Nacionalnog komiteta za film punu kontrolu nad filmskom industrijom i dozvolila je samo snimanje konformističkih zabavnih djela i propagandnih filmova. Važan izuzetak od tog pravila načinio je Ištvan Sets (1912-1998) filmom „Smrt u planini” (1942), snimljenom u Transilvaniji, koji je dobio nagradu u Veneciji iste godine i bio hvaljen u italijanskom časopisu Cinema kao uzor neorealizma. Nemajući povjerenja u stabilnost Hortijeve države, nacisti su okupirali Mađarsku marta 1944. godine, smijenili Hortija i uveli svoju vlast. Krajem 1944. godine Sovjeti su osvojili Mađarsku i ona je potpisala primirje sa saveznicima januara 1945. godine. Skoro istovremeno, osnovana je Akademija dramskih i filmskih umjetnosti, a stotine američkih i sovjetskih filmova prikazano je prvi put u toj zemlji.

PIŠE:

DR RADOSLAV T. STANIŠIĆ

NASTAVIĆE SE

---